Các hang động bí ẩn của người Mustang ở Nepal nằm cheo leo trên vách đá gần như “bất khả xâm phạm” tại dãy Himalaya hùng vĩ. Từng là nơi sinh sống và chôn cất của những người dân, nơi đây lưu giữ nhiều dấu tích lịch sử và văn hóa cổ xưa.
Vương quốc Mustang, giáp với cao nguyên Tây Tạng là một trong những nơi xa xôi, hẻo lánh nhất của người Nepal trên dãy Himalaya. Từng là một vương quốc Phật giáo độc lập, Mustang sáp nhập vào Nepal cuối thế kỷ 18, nhưng đến năm 1950 mới thực sự từ bỏ quyền độc lập. Bởi nằm ở vị trí biên giới nhạy cảm, đến năm 1992, người nước ngoài vẫn chưa được tới Mustang. Sự cô lập đối với thế giới bên ngoài giúp nơi đây bảo tồn tốt văn hoá cổ xưa.
Cảnh quan ở Mustang không giống bất cứ điều gì bạn từng chiêm ngưỡng trên khắp Nepal. Những hẻm núi sâu tạo thành bởi sông Kali Gandaki và các hình khắc kỳ lạ trên thành đá. Đặc biệt, trên vách đá dựng đứng ước tính có khoảng 10.000 hang động cổ xưa. Một vài hang nằm ở độ cao gần 50m so với đáy thung lũng.
Chưa có lời giải đáp cho việc ai đã đào chúng hoặc làm cách nào để người ta có thể đào hang trên những vách đá dựng đứng gần như không thể đặt chân tới. Ngay cả những nhà leo núi dày dặn kinh nghiệm cũng chưa leo tới được một số hang ở vị trí hiểm hóc.
Phần lớn hang động ngày nay đều trống rỗng nhưng vài hang có dấu hiệu của người sinh sống như thùng chứa đồ và không gian ngủ. Một số khác là nơi chôn cất người chết. Hàng chục thi hài được tìm thấy trong các hang động hơn 2.000 năm tuổi. Họ được đặt nằm trên giường gỗ và đeo đồ trang sức bằng đồng hoặc hạt thuỷ tinh.
Người ta còn tìm thấy những bộ xương có niên đại từ thế kỷ thứ 3 đến thế kỷ thứ 8, trước khi Phật giáo xuất hiện ở vương quốc Mustang, thời thịnh hành thiên táng (nghi lễ mai táng bằng việc xé nhỏ xác chết cho kền kền ăn).
Các nhà khảo cổ tin rằng những hang động bí ẩn ở Mustang được sử dụng qua ba thời kỳ. Lần đầu tiên vào khoảng 3.000 năm trước với vai trò nơi chôn cất người chết. Sau đó là 1.000 năm trước, chúng trở thành nơi sinh sống, chủ yếu giúp người dân vương quốc Mustang thoát khỏi những kẻ xâm lược. Cuối cùng, vào những năm 1400, hầu hết người dân chuyển tới những ngôi làng dưới thung lung và hang động trở thành nơi để thiền.
Một vài hang động trở thành tu viện như Luri Gompa, tu viện hang Chungsi và tu viện hang Nyiphuk.
Luri Gompa là một trong những tu viện nổi tiếng nhất Mustang, nằm trên mỏm đá cách mặt đất khoảng 100 m, kiến trúc sử dụng các cột trụ bằng đá tự nhiên. Lối đi quanh co từ thung lũng dẫn lên cửa vào duy nhất tới không gian gồm hai buồng nối liền nhau. Buồng bên ngoài có miếu thờ, kho báu chính của Luri Gompa, được trang trí đẹp mắt với các bức tranh miêu tả Mahasiddhas – một vị thánh Ấn Độ. Tu viện được xác định có từ khoảng thế kỷ 14 hoặc sớm hơn.